Steampunk en mythologie: met wassen vleugels naar Elysium, deel 1

Eerst een disclaimer. Ik kwam op dit onderwerp toen ik Disponia speelde waarin het hoofdpersoon naar een stad in de lucht genaamd Elysium probeerde te ontkomen. Dit was niet de eerste keer dat ik die naam tegen kwam en wilde in de recensie hier wat over uitweiden. Deze uitweiding is intussen genoeg voor twee artikelen en dan ben ik nog niet aan de recensie begonnen.
Dit artikel is een historische en literaire analyse over Elysium in Scifi. Uiteindelijk zal ik het toespitsen op Steampunk en waarom Elysium in Steampunk een andere betekenis heeft dan in traditionele Scifi, maar niet in deel 1. Daar wilde even voor waarschuwen. Voor de rest veel lees plezier.

 

Van de week het ik een post-apocalyptische adventure-titel gespeeld, genaamd Deponia (2011). Het gaat over de egomanikale uitvinder Rufus die leeft op een vuilnisbelt van een planeet, genaamd Deponia. Hij kan er niet tegen om elke dag wakker te worden tussen de schroothopen dat hij allerlei onrealistische plannen verzint om naar Elysium te vluchten, een utopische stad in de lucht.
Binnenkort komt ook een film in de bioscopen genaamd, Elysium.
Nu hebben de films verder weinig met elkaar te maken. De film Elysium speelt zich af in een troosteloze toekomst dat de Aarde één groot afvalpark is en de elite naar een ruimtestation, genaamd Elysium. Deponia speelt zich af op een wereld dat één groot afvalpark is en de elite zijn gevlucht naar een ruimtestation genaamd Elysium. Gelukkig houden de vergelijkingen daar op. In Elysium wil de hoofdpersoon naar de stad in de lucht om een geneesmiddel te bemachtigen. In Deponia wil het hoofdpersoon in de stad in de lucht om daar te wonen. Zie je, totaal verschillend. 

Deponia

SciFi zit vol met dergelijke verhalen waarin de wereld van de elite en de wereld van paupers van elkaar gescheiden zijn zonder een sociale laag daartussen. Het is een metafoor voor één van de grootste maatschappij problemen die wij sinds industrialisatie kennen en is zelfs de inspiratie voor het subgenre Cyberpunk. Technologie en kapitaal zorgen daarin dat de rijken rijker worden en de armen armer, tot aan het punt dat er geen middenklassen meer bestaat. Geen beeld vertaald dit beeld beter dan de stad in de lucht. De naam van deze stad verschilt van verhaal tot verhaal. Soms staat de stad op een toren, soms zweeft het op eigen kracht. In sommige verhalen is het een ondergrondse wereld die verscholen is voor menselijke ogen. Maar altijd is een afstand tussen de rijken en de armen. Een hindernis van water, lucht, aarde of vuur waardoor de twee groepen niet met elkaar in contact kunnen komen. Het is metafoor die helemaal terug gaat naar de oudheid. Haar betekenis is veranderd, maar de naam bestaat nog steeds; Elysium.

Elysium, of Elisyon, is een plaats uit de Grieks-Romeinse mythologie. Het is een plaats in de onderwereld waar de gelukzalige leven zouden leven. Dat klinkt als de hemel, maar dan in de onderwereld. Tocht zijn de twee niet te vergelijken. Sterker nog, ze zijn het tegen over gestelde. Het is die tegenstelling die het concept Elysium zou populair maakt, zowel onder schrijvers als onder lezers. 

De naam bestaat al voor het begin van de jaartelling. Vergillius (70-19 v. Chr.) beschrijft Elysium als een paradijs met zijn eigen zon en sterren. De mythische helden die er leven hebben ook wereldlijke bezittingen meegenomen, waaronder hun wapens en paarden. In sommige verhalen hoeven mensen niet eens dood te gaan om daar terecht te komen. Kortom, het is een paradijs in de godenwereld die los staat van de aarde. Maar het is ook uitsluitend voor de elite die hun materiele status mee mogen nemen naar het hiernamaals, terwijl de gewone zielen in de rivier Styx terecht komen. Vergelijkbare plaatsen in de godenwereld zijn Walhalla of het Egyptische hiernamaals (als dit hiernamaals een naam heeft, hoor dat graag overigens graag. Ik kon het niet vinden). Deze verhalen suggereren dat de elite dichten bij de goden stonden en materieel bezit een religieuze plicht is. Denk bijvoorbeeld aan de giften die aan de doden werden meegegeven. Het was belangrijk dat grafgiften de overledenen beter moest voordoen dat ze waren. Ze kregen bijvoorbeeld zwaarden, van twijfelachtige kwaliteit, en dure kleding die ze in het leven waarschijnlijk niet konden permitteren. Dit leidt er toe dat veel reënacters kleding dragen die op begraveniskleding is gebaseerd… Oeps.

Ondanks het materialisme en het gepaarde snobisme was Elysium van oorsprong een positief begrip. In oude voor-christelijke beschavingen was Elysium een paradijs voor sterke, welvarende mannen, en misschien zelfs hun vrouwen en slaven. Het was hun eigen plek in het hiernamaals, weg van al die arme paupers. Het waren vooral de krijgers en koningen, met bezittingen, die in de buurt van de goden mochten komen. Pas met de opkomst van het Joden- en Christendom kwam hier verandering in. De hemel is toegankelijk voor iedere Christen, man of vrouw, arm of rijk. Sterker nog, waarde hechte aan wereldlijk bezitten was zelfs slecht en armoede een religieuze plicht. Als iemand beweert dat het Christendom voor schapen is, in dit opzicht heeft hij of zij gelijk. Ongeacht je levensstijl, afkomst of bezit, alle zielen zijn gelijk. Dat is ook een mogelijk verklaring waarom het christendom zo populair werd in een samenleving waarin 1% van de samenleving alle rijkdom in handen had.
Elysium had in het christendom daarom geen relevantie. De enige vergelijkingen die ik kan maken zijn Lui-Lekker-Land, wat niet hoofdzakelijk christelijk is, en Limbo zoals Dante heeft beschreven in de Goddelijke Komedie; een beschermde tuin in de eerste cirkel van de hel waar voorchristelijke helden woonde, zoals Plato en Homerus, en goede ongelovige zoals Saladin. Kortom, rijken mannen met grote daden op hun naam. Het verschil is wel dat hun daden de mensheid hebben geholpen en niet hun materiele bezit.

Het was Science-Fiction wat Elysium waar relevant maakte en werd de inspiratie voor veel verhalen vanaf de 19^de eeuw. H.G. Wells beschreef de Eloi al 1895 in zijn boek ‘The Time Machine’. We zijn het ook terug in de film Metropolis (1927) van Frits Lang.
Elysium werd echter het metafoor voor maatschappelijk problematiek. De koude oorlog, globalisatie, industrialisatie en het groeiende gat tussen arm en rijk inspireerde SciFi, vooral Cyberpunk om over Elysium te gaan schrijven. De werelden waar deze verhalen zich afspelen zijn meestal distopiën waar de bevolking te kampen heeft met de gevolgen van een milieuramp, de gevolgen van een oorlog of de groeiende kloof tussen arm en rijk. Bijna elke post- apocalyptische setting heeft een versie van Elysium. In de Fallout franchise zijn de ondergrondse bunkers, zoals Vault 13 en Vault 101, de Brotherhood of Steel, de Enclave en Tenpenny Tower. In de manga Battle Angel Alita is het Tiphares. En nu draait een gelijknamige film in de bioscoop. Dit zal niet het laatste verhaal zijn. Maatschappij-critici zijn bang dat Elysium in de nabije toekomst een realiteit zal worden door technologische en economische ontwikkelingen. Maar waar zal dit Elysium op gebaseerd zijn. Isolatie? ideologie? genetica? technologie? Wie zal het zeggen. 

Volgende keer ga ik meer op de bewoners van Elysium. Tot die tijd, laat me weten wat je hier van vind en hoe stellen jullie Elysium voor in de nabije toekomst?

Als jullie mijn artikelen leuk vinden, deel het op facebook, twitter etc. Jullie stem wordt op prijs gesteld.