Op wassen vleugels naar Elysium, deel 3

Welkom terug bij deel 3 over Elysium. In deel 1 hebben we het over de herkomst van de naam gehad, in deel 2 over de bewoners en het leven in Elysium. Nu gaan we het hebben over de buitenwereld, hoe zij naar Elysium kijken en wat dat zegt over de menselijk toestand.

In het chaotische landschap waarin deze verhalen zich afspelen is Elysium meestal het middelpunt. Het is immers een constant element in een wereld van onzekerheid. Altijd zichtbaar en toch onbereikbaar. Het is dan ook niet vreemd dat Elysium altijd in verhalen terugkomt als het luilekkerland van Dystopia. Er is geen ziekte en honger. Geen angst. Het is het paradijs in de lucht of achter de muren.
   Vanuit het oogpunt van de buitenstaanders kan niemand er komen. Zelfs al zou je er komen, de Elysiërs zullen je niet toelaten. Zij staan immers boven de rest. Ze zijn beter in elk opzicht. Ze hebben rijkdom en klassen. Ze beschikken over verloren kennis en stammen af van de elite uit de oude wereld. Kortom, ze zijn niet als ‘wij’.
   Dit is een typische mentaliteit voor de buitenwereld. Ze verheerlijken Elysium, maar durven het niet te benaderen omdat het een bijna goddelijk element heeft, zoals Walhalla. Het is alleen toegankelijk voor zij die verkozen worden. Daarom worden personen die Elysium willen bereiken vaak verfoeid. Het verlangen om in Elysium te wonen is A, domweg onmogelijk of B, het summum van arrogantie om te denken dat jij goed genoeg bent. Toch komen in dit soort verhalen altijd personen voor die hoe dan ook naar Elysium willen en zich niet laten weerhouden door een stelletje ‘losers’ die de reis zelf niet durven maken.

De buitenstaander die naar Elysium wil wordt vaak vergeleken met Icarus. Het is waarschijnlijk één van de meest gebruikte mythe in SciFi. Icarus is het verhaal uit de Griekse mythologie over een jongen die, met zijn vader Daedalus, gevangen wordt gehouden op Kreta. Om te ontsnappen heeft de vader vleugels voor hem heeft gemaakt van veren die met was op hun plaats worden gehouden. Daedalus waarschuwt zijn zoon nog om niet te hoog te vliegen, maar Icarus wordt zo enthousiast tijdens zijn vlucht dat hij steeds hoger gaat vliegen. Hij vliegt hoger en hoger totdat de zon zijn wassen vleugels doet smelten en Icarus terug naar de aarde stort.
   Het is een fabel die de lezers waarschuwt voor overmoed. Het verteld ons dat sommige dingen gewoon niet haalbaar zijn of op zijn minst beter doordacht moeten worden. Het is ook een waarschuwing dat jij naar je ouders moet luisteren, maar dat is typisch zo’n boodschap die de jongere generaties over het hoofd zien.

Sinds de oudheid dient Icarus als een waarschuwing voor menselijke ambities waarvan de gevolgen niet zijn te overzien, maar net als het thema Elysium verloor het verhaal van Icarus in de middeleeuwen relevantie. In die periode was men immers meer geïnteresseerd in goddelijke interventie en jeugdige ongehoorzaamheid. Zeker in het geval van vrouwelijke heiligen die in conflict komen met hun ouders als ze de ambitie krijgen om het klooster in te gaan, terwijl de ouders juist willen dat ze trouwt. Je zou zeggen dat het tegen het gebod in gaat; “eert uw vader en moeder”. Maar ja, kan geen omelet bakken zonder eieren te breken.

   Hoe dan ook, met de komst van de romantiek en Scifi in de negentiende eeuw genoot het thema van Icarus weer veel belangstelling. Het is immer een tijd van extreme verandering en groeiende tegenstellingen. Alles leek mogelijk, ruimtereizen, tijdreizen, onderwaterreizen, luchtreizen. Niemand wist waar het allemaal toe zou leidde. We hebben hetzelfde vandaag de dag met onderwerpen zoals genetische manipulatie, cybernetica, regulatie van het internet en ruimtereizen. De ambities zijn aanwezig en de kennis bestaat. Maar soms zijn we zo bezeten door het feit dat iets kan, dat we ons vergeten af te vragen of het überhaupt verstandig is. Er zouden onvoorziene gevolgen uit kunnen voortkomen die niet meer zijn terug te draaien… Aan de andere kant kan het leiden tot hilarische ongelukken, maar dat is alleen leuk als wij daar zelf geen last van hebben.

Elysium is daar een voorbeeld van. Een Rich Mans Paradise in een zee van ellende en een tijdscapsule van de Oude Wereld. Het is op zich begrijpelijk dat iemand in tijden van crisis zich terug zal trekken in een wereld van weelde, maar het nadeel is dat Elysium weliswaar Utipisch overkomt, geen Utopia is. Er is altijd een schaduwzijde die verborgen wordt voor de buitenwereld en soms voor de Elysiërs zelf. Het zijn tijdscapsules van een verouderde ideologie die door middel van rigide regelgeving en middelen in stand wordt gehouden. Eén van de belangrijkste middelen om het Status Quo te handhaven is fysieke en psychologische isolatie. Een uiting daarvan is het superioriteitscomplex dat de Elysiërs hebben. Hun overtuiging dat zij zich op een degelijke manier onderscheiden van de buitenwereld dat zijn al deze weelde hebben verdiend. Maar buitenstaanders kunnen zich immers ook onderscheiden. Hebben zij dan niet evenveel recht om in Elysium te mogen wonen als de Elysiërs?

Dit is één van de vragen die de lezers zich onderbewust stelt en geeft ons sympathie voor de buitenstaander... Maar is dat terecht? Denk eraan. Die is iemand die je verteld dat hij recht heeft om in Elysium te wonen. Je kan je schouders ophalen en zeggen natuurlijk heb je dat. Maar met die stelling zegt hij ook dat alleen hij en iedeeen als hij dat recht hebben... Komt dat niet ergens bekend voor, zoals iemand die zegt dat hij naar de hemel zal gaan, misschien?
   In de verhalen zijn er altijd buitenstaanders die naar Elysium willen om één van de twee soorten personages. De eerste is de held die naar Elysium gaat om anderen te helpen. Misschien hebben ze in Elysium een medicijn die hun geliefde kan redden of misschien wilt Elysium de wereld veroveren en moeten zijn worden gestopt.
 De tweede is het karakter dat voor zijn eigen geluk naar Elysium wil.
 De twee personages zijn eigenlijk tegenpolen van elkaar, maar hebben beide de behoefte om het onmogelijke te bereiken met beperkte middelen. Beide moeten zich onderscheiden in creativiteit en volharding om Elysium te bereiken, ondanks de tegenwerking van de wereld om hen heen.
   Nu heeft de held veel te verliezen. De hele reden waarom hij aan de reis begint is omdat er een probleem is die alleen kan worden opgelost door Elysium te betreden. Falen betekend in dit geval dat een tragedie zich zal voltrekken.
    Het andere personage, Icarus voor het gemak, doet het voor zichzelf. Er staats niet op het spel. Er is geen druk of geen noodzaak. Icarus wilt alleen zijn wereld, lees de buitenwereld, verlaten. Vaak heeft Icarus een irrationeel geloof dat de Elysiërs hem gewoon binnenlaten en dat hij beter is dan de mensen in zijn huidige omgeving. Daarom heeft Icarus het altijd over de toekomst omdat de wereld waar hij nu in leeft een tijdelijke is. Daarom kan hij overkomen als een radicale christen die het altijd over de hemel heeft en vind dat iedereen daar naar moet streven. Het verschil is echter dat Elysium bestaat en Icarus altijd plannen bedenkt om de stad te bereiken, hoe krankzinnig of onrealistisch deze ook mogen zijn. Hun irrationele geloof is ook het enige wat hen op de been houdt en zijn bereid om elk offer te maken. Deze wereld gaan zij immers verlaten, dus wat doet het er eigenlijk toe wat je doet?  
   Daarom zijn deze karakters zelden het hoofdpersoon in deze verhalen omdat het egoïstische eikels zijn met onrealistische ideeën waar de lezer zich niet mee kan verenigen. Vaak zijn het bekende van het hoofdpersoon met twijfelachtige activiteiten of slechteriken die als tussenpersoon werken voor Elysium. Welke activiteiten het ook mogen zijn, hun doel is altijd Elysium en zijn bereid elk offer te maken om daar te komen.
   Het betekend niet dat deze personen alleen negatieve eigenschappen hebben. Hoop is immers ook een irrationele gedachte. Hoop is het gene dat Icarus in overvloeden heeft. Dat, en creativiteit. Icarus die op eigen kracht naar Elysium wilt is vaak een excentrieke uitvinder die dagelijks met vliegmachines bezig is die het onmogelijke een realiteit moeten maken. Daarom zijn ze zo belangrijk in een dystopische wereld waar hoop een luxe is die vele niet kunnen permitteren. Ze inspireren iedereen om zich heen en in een avontuurlijk verhaal zullen ze slagen. Ze willen aantonen dat het onmogelijk mogelijk is.
   De fabel van Icarus heeft vele lagen. Het waarschuwt niet alleen voor hoogmoed, het verteld ook dat een jongen kon vliegen. Een idee dat onmogelijk leek in die tijd. Ja, hij stortte neer, maar dat kwam door hoogmoed. Met de vleugels was verder niets mis. Een andere benadering van het verhaal is dus dat mensen tot grote vindingen in staat zijn. Ja, soms zijn de uitvinders egoïsten die elk over bereid zijn te maken om hun ideeën een realiteit te maken, zoals Wernher von Braun die de V2-raket ontwikkelde in de tweede wereldoorlog voor de verdere ontwikkeling van de maanraket. Of Sergei Bruyukhonenko die honden onthoofde om hun misschien zelfs monsters. Maar wij bouwen voort op hun werk… dusss.koppen vervolgens in leven te houden met zijn autojekter die later open-hart-chirurgie mogelijk maakte. Ja, het waren egoïsten,

En nu het punt waar dit hele verhaal naar toe leidt. Elysium is een krachtig metafoor die op talloze manieren kan worden toegepast en worden geïnterpreteerd. Het gaat over tegenstellingen. Tegenstellingen in de maatschappij, maar ook in het individu. Voor de één is Elysium een Utopia, voor de ander een hel. De één vind het persoon die naar Elysium streeft een held, de ander een arrogante zak.
   Voor mij is dit de kern. In deze verhalen zien wij niet alleen hoe de mens technologie kan gebruiken om het schijnbaar onmogelijke, mogelijk te maken. Het inspireert ons ook om tegen conventie in te gaan. Om tegen dat iets pas onmogelijk is als je het ook geprobeerd hebt en zelfs als je de eerste faalt, toch door te zetten. Mogen wij daarom slechte dingen doen… Ik denk dat het heel makkelijk is om die waardering te maken als wij deze wetenschappers van een afstand beoordelen. Wat als Braun de V2 niet had ontwikkeld? Wat als

Bruyukhonenko zijn experimenten op de honden niet had gedaan? Hoe ver waren we nu dan technologisch?
   Daarom denk ik dat Icarus en Elysium zo belangrijk zijn voor Steampunk. Wij fantaseren of luchtschepen en vliegende steden en proberen dat vorm te geven. Is ons al gelukt om een rijdend huis te maken, Neverwas Haul, en zo zijn er talloze andere projecten om het schijnbare onmogelijk mogelijk te maken. In zekere zin werken wij hard om ons eigen Elysium te creëren.